Zwiedzamy Riwierę Turecką - Side

Ponieważ w starożytności tereny obecnej Turcji znajdowały się pod panowaniem Persji, starożytnej Grecji oraz Rzymu, to pozostałości antycznej kultury hellenistycznej i rzymskiej nie dziwią. Side jest obok Efezu, Pergamonu, Hierapolis, Perge, Aspendosu, Miletu i Didymy jednym z największych skupisk ruin stanowiących pozostałość po czasach świetności tych wielkich imperiów na tym terenie. Dzięki dogodnemu położeniu na Riwierze Tureckiej i bezproblemowemu dojazdowi ma zdecydowaną przewagę nad pozostałymi, stanowiąc dzisiaj jedno z najczęściej odwiedzanych i najłatwiej dostępnych miast starożytnych w Turcji. Miasto, które w początkach naszej ery wzbogaciło się na piractwie i handlu niewolnikami, dzisiaj żyje głównie z turystyki. A gdy dołożyć do tego legendę zgodnie z którą w Side przebywała sama Kleopatra i Marek Antoniusz to nie sposób nie odwiedzić tego miejsca. 

STAROŻYTNE RUINY

Miasteczko Side nie jest może zbyt duże, ale dobrze zachowanych fragmentów tej starożytnej osady, datującej swój początek przed VII w. p. n. e. jest tu dzisiaj naprawdę całkiem sporo. W czasach antycznych miasto pełniło rolę ważnego strategicznie portu morskiego. Dziś najbardziej znanym tu zabytkiem jest teatr, a najbardziej rozpoznawalna jest świątynia Apolla, ulokowana niemal nad samym morzem. Poza nimi są jeszcze agora, szpital, łaźnie, świątynia chrześcijańska, nimfeum i ulica kolumnowa z pozostałościami zabudowy mieszczańskiej, a nawet nekropolia. Co ciekawe, po arabskiej inwazji pomiędzy VII i IX wiekiem i licznych klęskach żywiołowych (trzęsieniach ziemi i pożarach) do XII wieku miasto niemal zupełnie opuszczono - a warto dodać, że za czasów panowania rzymskiego liczba ludności była imponująca i wynosiła ponad 60 tysięcy. Ponowne zaludnienie miasta miało miejsce dopiero w końcu XIX wieku, kiedy na półwyspie zaczęli osiedlać się imigranci z Krety, którzy byli muzułmanami i uciekali z terenów Grecji z powodu tzw. buntu greckiego, podczas którego ludność wyznająca islam była prześladowana. Odbudowali oni miasto, nazywając je „Selimiye”. To powtórne zaludnienie przez Greków jest zresztą powodem, dla którego w Side nie ma zabytków okresu Imperium Osmańskiego, ani Osmanie, ani Seldżukowie nigdy bowiem nie mieszkali w tym mieście. 

Teatr

Teatr w Side z II w. n.e. wybudowany w okresie hellenistycznym i rozbudowany przez Rzymian mógł pomieścić 15 tys. widzów. Był zatem jednym z największych teatrów w całej Anatolii. Wzniesiono go na podbudowie z kolebkowymi sklepieniami - reprezentuje on zatem typ teatru rzymskiego. Widownia ma kształt wycinka koła nieco większego niż 180 stopni co jest charakterystyczne dla architektury anatolijskiej. Do obecnych czasów zachowała się jedynie dolna część fasady ozdobiona arkadami - pierwotnie poziomy były dwa. Scena - podium, na której odbywały się występy, składała się z budynku zwanego skene - z którego aktorzy wchodzili na scenę i z samego podium. Pomiędzy sceną, a widownią znajdował się półkolisty plac - orchestra. Kiedy powszechne stały się walki gladiatorów i z dzikimi zwierzętami w okresie późnego Cesarstwa Rzymskiego, widownię od orchestry oddzielono, wznosząc masywny mur. Taka szczelna ściana umożliwiała również w miarę potrzeb zamianę orchestry w wielki basen i po wypełnieniu go wodą organizowanie spektakli o tematyce marynistycznej. 

Prawdopodobnie pomiędzy V i VI wiekiem budowlę teatru przekształcono na świątynię, która pełniła rolę kościoła na wolnym powietrzu. Dwie niewielki kapliczki z malowidłami na obu końcach widowni mogą na to wskazywać. 

Wstęp na teren teatru jest płatny. Mimo jednak niewątpliwych wartości historycznych, kulturalnych i turystycznych wydaje się, że koszt 36 lir tureckich (październik 2019) za bilet to dość wygórowana kwota, której zresztą nie można opłacić w innej walucie.

 

 

Świątynia Apolla

Świątynia Apolla to dziś najczęściej fotografowany zabytek Side, który stanowi jego najbardziej rozpoznawalny symbol. Te pięć kolumn wraz z architrawem z ozdobnym fryzem z głowami Gorgon - mitycznych sióstr o przerażającym wyglądzie, z których najbardziej znana była Meduza - oraz fragmentem frontonu nad nimi, to ruiny greckiej świątyni poświęconej Apollinowi - greckiemu bogowi piękna - z II w. n. e. W okresie kiedy Side biło swoje monety, wizerunek Apolla stojącego przed tą świątynią znajdował się na części z nich. 

Pierwotnie świątynia była perypterem, tzn. budowlą którą otaczała pojedyncza kolumnada. Oryginalnie było to 11 na 6 kolumn w porządku korynckim. Widoczne dzisiaj kolumny ustawiono w ramach prac rekonstrukcyjnych i konserwatorskich, które prowadzono w latach 80-tych XX wieku. 

 

 

Przez krótki czas, w latach 2013-2014 za wstęp na teren antycznych świątyń w Side pobierano niewielką opłatę. Wycofano się jednak z tego nietrafionego pomysłu i dziś każdy może za darmo zwiedzać te zabytki. 

Świątynia Ateny

Atena - grecka bogini sztuki, wojny i mądrości - była patronką miasta Side od kiedy władzę nad miastem przejęli Grecy. Nieopodal świątyni poświęconej Apollinowi znajdowała się świątynia poświęcona właśnie niej. Obie wzniesiono mniej więcej w tym samym okresie w II w. n. e. 

Świątynia Ateny była nieco większa niż świątynia Apolla, jednak architekturą były bardzo zbliżone do siebie, w zasadzie bliźniacze. Jej wymiary wyznaczała ilość kolumn 13 na dłuższych i 6 na krótszych bokach. Również była perypterem z kolumnami w porządku korynckim. I też doczekała się swojego wizerunku na monetach bitych w Side - Atena trzymała na nich w dłoni miniaturę swojej świątyni. 

Bazylika chrześcijańska

Ta bizantyjska budowla z V wieku n. e. została wzniesiona na fundamentach antycznych świątyń. Bazylika miała nawę główną, dwie nawy boczne oraz dziedziniec, który swoją powierzchnią obejmował budowle poświęcone Apollowi oraz Atenie. Pomiędzy VIII a IX wiekiem w nawie głównej bazyliki zbudowano mniejszy kościół, którego pozostałości dość dobrze się zachowały i można oglądać je do dzisiaj. 

 

 

 

 

Świątynia Mena

Świątynia Mena - boga księżyca, powstała prawdopodobnie w III wieku n. e. Była to budowla w kształcie celli, czyli półkolistej sali kultowej, z westybulem, tzn. przedsionkiem w formie platformy z kolumnadą. 

Agora

Agora czyli inaczej rynek, był głównym placem w centrum, wokół którego toczyło się życie polityczne, kulturalne, religijne, oraz handlowe miasta. W Side agora znajdowała się tuż przy teatrze. Zbudowano ją w II wieku n. e. i miała kształt przestronnego prostokąta, który otaczały portyki kolumnowe wzniesione z marmuru. Kapitele kolumn były w porządku korynckim, a bazy jońskim. Po dwóch stronach agory przebiegały ulice kolumnadowe, prawdopodobnie przekryte drewnianymi zadaszeniami. Do dzisiaj można obejrzeć pozostałości domów oraz sklepów, które w nich działały. Z głównej alei miasta na agorę prowadziła monumentalna brama. 

Agora jak na rynek przystało była głównym miejscem handlowym w Side. Najbardziej dochodowym towarem oferowanym w tym mieście byli niewolnicy, a dzięki doskonale rozwiniętemu portowi liczni sprzedawcy i kupujący przybywali tutaj również drogą morską.

 

 

Świątynia Tyche

Na obszarze wyznaczonym przez agorę znajduje się również położona na planie koła świątynia poświęcona greckiej bogini Tyche - patronce ślepego losu. Wzniesiono ją w II wieku n. e., a odbudowano bardzo niedawno, bo zaledwie w 2012 roku. Budowla ma kształt tolosu, czyli owalnej platformy otoczonej kolumnadą, która składała się z dwunastu kolumn w porządku korynckim, do środka której prowadzą schody.

Ulica kolumnadowa i budynki miejskie

Po dwóch stronach agory do centrum miasta w Side prowadziły od głównej bramy dwie szerokie ulice z kolumnadami pochodzące z okresu budowy agory, czyli II wieku n. e. Przy obu częściowo zachowały się kolumny oraz pozostałości zabudowy. Droga prowadząca na zachód, służy jako ulica miejska do dzisiaj. Zachowały się tutaj pozostałości po starożytnych budynkach miejskich. Znajdujące się tutaj domy były zresztą stosunkowo luksusowe. Niektóre wyposażono w prywatne fontanny, do których wodę doprowadzano systemem rur, a część wyposażono też w toalety. Ulica, wzdłuż której znajdowały się wyłożone mozaikami portyki, miała nawierzchnię w całości pokrytą marmurowymi płytami, a jej szerokość wynosiła imponujące 20 metrów. Droga biegnąca w kierunku południowym, nie jest obecnie wykorzystywana w ruchu miejskim. Jej nawierzchnię również pokrywały marmurowe płyty, a w bocznych portykach ulokowane były najprawdopodobniej pomieszczenia handlowe. 

 

 

 

 

Świątynia Dionizosa

Świątynia Dionizosa - greckiego boga płodności, dzikiej natury i wina - jest całkiem nieźle zachowaną budowlą wzniesioną nieopodal teatru w Side. Sklepienia łukowe wsparte na masywnych filarach podpierały górne piętro świątyni - to jednak nie przetrwało do naszych czasów. Prawdopodobny okres jej budowy to II - IV wiek n. e.

Szpital Bizantyjski

Tak naprawdę nie ma dowodów na to, że budowla, która dzisiaj jest uznawana za bizantyjski szpital, miała faktycznie takie przeznaczenie. Wiadomo jednak ze źródeł, że to na terenie Pamfilii cesarz Justynian rozkazał zbudować szpital - niewykluczone więc, że mogło to być w Side. 

Niemniej, budowla o której mowa została wzniesiona w VI wieku n. e. Jest to budynek dwukondygnacyjny z pomieszczeniami zadaszonymi sklepieniami kolebkowymi. Co ciekawe, ściany zewnętrzne wzniesiono z gruzu z rozbiórki innych budowli starożytnych, a wewnętrzne z nowo wykutych bloków kamiennych. Pomieszczenia budowli łączą się ze sobą wewnętrznymi drzwiami, a na niektórych ścianach wewnętrznych do dzisiaj można zauważyć ślady fresków. 

Akwedukt i nimfeum w Side - Fontanna Anıtsal Çeşme

Wiele miast starożytnego Rzymu posiadało kanalizacje i systemy doprowadzania wody do budowli publicznych i prywatnych. Side nie było tu wyjątkiem. Wodę do centrum doprowadzały akwedukty, które zaopatrywały cysterny oraz łaźnie, a mieszkańcy czerpali ją z publicznych fontann, czyli właśnie nimfeów. W niektórych domach, zamieszkiwanych przez najbogatszych i zajmujących najbardziej prestiżowe stanowiska mieszkańców, znajdowały się prywatne kanalizacje, fontanny, a nawet toalety. Dostarczenie odpowiedniej ilości wody pitnej i sprawne usuwanie nieczystości gwarantowało zwłaszcza dużym miastom możliwość rozwijania się. 

Akwedukt w Side został zbudowany około II wieku n. e. i miał długość ponad 40 km. Do teraz zachowało się kilka jego fragmentów. Nawet w murach miejskich przewidziano na jego potrzeby odpowiednie otwory do przeprowadzenia rur - wykonywanych z terakoty, marmuru oraz ołowiu. Tym starożytnym wodociągiem płynęła woda pochodząca z rzeki Melas, która swoje źródła ma w górach Taurus. 

Najważniejszym i największym nimfeum w Side było to położone naprzeciwko głównej bramy miejskiej. Ta publiczna fontanna powstała prawdopodobnie w tym samym czasie co akwedukt. Zbiornik na wodę zdobiła trzykondygnacyjna fasada, z której do dzisiaj zachował się najniższy fragment. Trzy nisze były wyposażone w wyloty, z których czerpano wodę. Pomniki i reliefy zdobiące niegdyś nimfeum są obecnie wystawione w lokalnym muzeum archeologicznym.

 

 

Brama monumentalna i monument Wespazjana

Brama monumentalna prowadziła do centrum Side w czasach rzymskich, ale również dzisiaj przebiega nią ruch samochodowy prowadzący do zabytkowej części miasta. Jest ona zlokalizowana bezpośrednio przy teatrze. W starożytności zarówno mury jak i sama brama były znacznie wyższe niż dzisiaj, choć i tak 13,5 metra (konstrukcji, która przetrwała do naszych czasów) wydaje się być wysokością imponującą. Podobno nad bramą znajdował się posąg wsparty na belkowaniu, przedstawiający kwadrygę, czyli wóz zaprzężony w cztery konie. Łuk bramy częściowo zamurowano w IV wieku n. e. pozostawiając w nim niewielki otwór. Aby ułatwić komunikację w mieście obecnie część z tej ściany wyburzono. 

Niewielki, zdobiony budynek wbudowany w mury obronne wzniesiono najprawdopodobniej w IV wieku n. e. ku czci cesarza Wespazjana. Tak przynajmniej sugeruje inskrypcja umieszczona w architrawie monumentu. W centrum budowli znajduje się półowalna nisza, a po obu jej bokach edykuły będące niszami na umieszczenie posągów. Prawdopodobnie w środkowej niszy znajdował się właśnie posąg rzeczonego cesarza Wespazjana, a w tych bocznych posągi z postaciami kobiet. Boczne nisze ozdobiono kolumnami, a nad wszystkimi umieszczono frontony, z których centralny wypełniała głowa Meduzy. Co warto podkreślić, monument miał nie tylko funkcje dekoracyjne i upamiętniające Wespazjana, był on również bardzo zdobną fontanną, z której można było czerpać wodę. 

 

Mury miejskie

Mury miejskie w Side jak to zwykle w przypadku tego typu budowli bywa, były wielokrotnie przebudowywane. Fragmenty, które pozostały do naszych czasów noszą ślady licznych zabiegów inżynierskich. Pierwsze obwarowania powstały tu najprawdopodobniej już za czasów helleńskich około IV-II w. p. n. e. Później stopniowo je rozbudowywano i przebudowywano, choćby dla celów przeprowadzenia rur kanalizacyjnych i akweduktu. Dzisiaj pewna ich część została pochłonięta przez piaski wydmy. 

Miały co najmniej po dwa poziomy, platformy do przechodzenia i postoju strażników oraz liczne przejścia i bramy, a wnęki były zaopatrzone w otwory obserwacyjne. W sąsiedztwie nimfeum znajdowała się Duża Brama w pierwszej linii murów. Brama monumentalna z monumentem Wespazjana oraz teatr wyznaczały tzw. drugą linię murów miejskich, za którymi znajdowało się ścisłe centrum antycznego Side. 

 

 

 

 

Łaźnie miejskie

Łaźnie miejskie to dziś Muzeum Archeologiczne, w którym zgromadzono liczne zabytki antyczne, m.in. sarkofagi z nekropolii, która znajduje się na terenie Side oraz posągi wydobyte podczas prac archeologicznych w różnych częściach miasta. Obok teatru jest to jedno z dwóch miejsc w Side, gdzie trzeba płacić za wstęp. 

Sama budowla powstała w II w. n. e. za czasów rzymskich, a później była przebudowana w V w. n. e. Jest to przykład tak zwanych łaźni pierścieniowych, w których klient poruszający się we wnętrzu budynku przemieszcza się dookoła wchodząc do kolejnych pomieszczeń. Technicznie było to niesamowicie zaawansowane budownictwo. Woda do pomieszczeń łaźni i basenu doprowadzana była systemem rur dzięki akweduktowi, dla potrzeb sauny i ciepłych kąpieli podgrzewano ją wykorzystując piec umieszczony w podziemiach, a marmurowa posadzka pomieszczeń ogrzewana była centralnym ogrzewaniem podłogowym za pomocą gorącego powietrza, czyli systemem hypocaustum. 

MIASTO

Mała wioska i starożytny port rybacki stanowiące rdzeń dzisiejszej antycznej dzielnicy, z czasem rozrosły się na cały półwysep mając jednak po drodze okres całkowitego wyludnienia. Dzisiaj widać tu ciekawe połączenie architektury wiejskich domów muzułmańskich Kreteńczyków z antycznymi ruinami będącymi pozostałościami greckiego i rzymskiego imperium. Dzisiaj w budynkach ustawionych przy wąskich i gęsto wytyczonych uliczkach ulokowano wiele sklepów sprzedających lokalne towary, restauracje i kawiarnie.

 

 

 

Port rybacki

To co dzisiaj jest rekonstrukcją starożytnego portu handlowego i rybackiego nie ma obecnie absolutnie żadnego gospodarczego przeznaczenia. Przy nabrzeżu cumują niewielkie jachty i statki wycieczkowe - współcześnie bowiem port ma jedynie znaczenie turystyczne. Zresztą samo wybrzeże na przestrzeni wielu wieków uległo znaczącej przemianie. Nabrzeże częściowo zerodowało i zamuliło się. Na pewnym odcinku można podziwiać skaliste klify i skały wystające z dna morza, a na znacznym fragmencie odpocząć na piaszczystej, acz stosunkowo wąskiej plaży. 

 

 

 

 

Lokalne towary

Niemal we wszystkich tureckich miastach lokalne towary i oryginalne, ręcznie wykonywane przedmioty stanowią większość zaopatrzenia sklepów. Side znane jest z ceramiki, dywanów oraz różnych tekstyliów. Jeżeli poszukujecie interesujących pamiątek z Turcji to zaopatrzenie się w nie w tym mieście będzie dobrym wyborem, który przy tym nie powinien zrujnować budżetu. 

 

 

Meczet

Zwiedzając miasta w Turcji nie sposób pominąć meczety. Meczet na terenie antycznego miasta w Side bez wątpienia jest ważną i ciekawą atrakcją turystyczną, jednak nie tylko. Wszystkie świątynie muzułmańskie odznaczają się niesamowitymi walorami estetycznymi, są pięknie zdobione, a mozaiki, które przepełniają ich wnętrza stanowią sztukę samą w sobie. Choćby tylko dla tych wrażeń warto je odwiedzać. Meczet w Side wkomponowano pomiędzy gęstą zabudowę miejską, budynki otaczają go bardzo ściśle z każdej strony. Przed bryłą główną, na dziedzińcu zbudowano niewielką fontannę do rytualnych ablucji, a przy jednym z naroży wzniesiono pojedynczy minaret. 

 

Jednak to dopiero wnętrze robi naprawdę spektakularne wrażenie. Doskonale pokazuje, że świątynia nie musi wcale być ogromna, aby wywoływać niesamowity efekt. Ilość zdobień, niemal każdej możliwej przestrzeni jest niezwykła - są one w zasadzie wszędzie. Turkusowy kolor, który przeważa wśród ręcznie malowanych płytek na ścianach i filarach wspaniale współgra z drewnianą kazalnicą (minber), podium dla imama (kürsü) oraz obudową balkonów. Centralnym, najbardziej kunsztownie ozdobionym fragmentem ściany zwróconej w kierunku Mekki jest mihrab, który można nieco porównać z chrześcijańskim ołtarzem. 

 

 

Więcej o meczetach, elementach znajdujących się w ich wnętrzach oraz zasadach zachowania przeczytacie tutaj: Co warto wiedzieć o meczetach.

Atatürk

Ostatnią spośród wielu atrakcji w Side jest plac z pomnikiem Atatürka - tak, jest to kolejny po Belku, Boğazkent i Antalyi do kolekcji, który potwierdza uwielbienie Turków dla tej postaci. W zasadzie ani sam plac ani pomnik może jakoś zachwycające nie są, ale biorąc pod uwagę to, że zlokalizowane są w pobliżu wybrzeża i jednej z dróg prowadzących do starożytnych świątyń Apolla i Ateny, to niemal pewne jest, że i tak znajdą się na trasie spaceru większości turystów przechadzających się po tej części Side.

 

Wnioski

Side to miasto warte odwiedzin przede wszystkim z uwagi na zabytki antyczne znajdujące się na jego obszarze. Co ważne, to z roku na rok te starożytne budowle stają się coraz bardziej interesujące. Prace archeologiczne bowiem rozpoczęto tutaj dopiero w latach 50-tych, wcześniej miasto pod względem dziedzictwa antycznego było w zasadzie całkowicie zapomniane. A tak naprawdę działania zakrojone na szeroką skalę, mające na celu udostępnienie do zwiedzania i zabezpieczenie pozostałości ruin starożytnych prowadzone są ledwie od roku 2009. Każdy więc kolejny miesiąc i rok daje turystom coś nowego do obejrzenia lub coś szerzej odrestaurowanego lub lepiej zabezpieczonego. Bardzo ciekawe może być właśnie takie porównywanie starożytnych, antycznych pozostałości - które z roku na rok są inne - do czego oczywiście zachęcam.