Śladami Żydów w Pradze - Josefov i Synagoga Jubileuszowa

Żydzi w Czechach stanowili zwykle około 2% populacji całego kraju. Przed II wojną światową żyło ich na obszarze Czech około 360 tys., z czego w latach 1938–1945 na terenach byłej Czechosłowacji zginęło ich ok. 277 tys. W porównaniu więc z Polską, w której Żydów żyło w XIX wieku 1,3 mln i stanowili oni 14% populacji, było to stosunkowo niewiele. Mimo tego jednak ich kultura i tradycja w samej Pradze jest bardzo wyraźnie widoczna. A wszystko to za sprawą Josefova. 

Josefov, czyli inaczej Židovské Město to mówiąc najprościej żydowska dzielnica, która znajduje się w centrum Pragi. Jest to bardzo podobne miejsce do Krakowskiego Kazimierza. Wybierając się na zwiedzanie miasta po pierwsze warto wybrać się również na Josefov, a po drugie trudno jest tego nie zrobić, gdyż na najważniejsze punkty tego obszaru natrafić można nawet przypadkiem spacerując po Pradze, gdyż znajdują się one w najbardziej turystycznej i obleganej przez turystów części miasta. Dlatego nawet nie przykładając do tego szczególnej wagi chyba niemal każdy będąc tutaj natknął się na coś żydowskiego. 

Josefov w zasadzie od XI do XVIII wieku był gettem otoczonym murem, zamieszkiwanym przez Żydów. Generalnie ustalonych okalającymi go ulicami granic nie wolno im było przekraczać, a nim cesarz Józef II zniósł ograniczenia dotyczące ludności żydowskiego pochodzenia, to prześladowanie ich było na porządku dziennym (choć oczywiście odbywało się to z różnym nasileniem w różnych okresach). Przez wiele setek lat w Pradze żyła jedna z największych społeczności żydowskich Europy, która w chwilach największej świetności liczyła podobno 18 tys. mieszkańców. Byli oni stłoczeni w ciasnych domach stojących przy wąskich uliczkach. Większość z nich była biedna i słabo wykształcona, a na terenie szerzyły się choroby roznoszone przez szczury i wybuchały częste pożary.
Teren Josefova zajmuje obszar na prawym brzegu Wełtawy, w ścisłym centrum w taki sposób, że ze wszystkich stron otacza go Stare Miasto. Ludność pochodzenia żydowskiego w Pradze żyła bardzo autonomicznie, w pewnego rodzaju izolacji, a w Josefovie mieli wszystko co do tego życia było potrzebne. Stąd na tym obszarze tak liczna zabudowa w postaci synagog, cmentarza, ratusza, szkół i domostw zajmowanych przez mieszkańców. W obawie przed epidemiami i w trosce o wygląd centralnej zabudowy w mieście, władze podjęły decyzję o całkowitym przemodelowaniu Pragi, m.in. na obszarze Josefova. Pomimo jednak licznych wyburzeń jakie miały miejsce na przełomie XIX i XX wieku - kiedy to przebudowano choćby ulicę Paryską, wyburzając domy i budując nowe luksusowe kamienice - to dziedzictwo żydowskie jest w mieście ciągle widoczne. Przed II wojną światową praski kompleks synagog był jednym z największych w całej Europie. Dzięki temu, że miały one służyć Niemcom jako budynki Muzeum Wymarłej Rasy, to większość z tych w Josefovie przetrwała do naszych czasów niemal niezmieniona. Co więcej, Hitler zwoził do tutejszych synagog klejnoty, dzieła sztuki, drogie przedmioty i pamiątki zrabowane Żydom w różnych krajach okupowanej Europy, co pozwoliło na utworzenie całkiem bogatych zbiorów Muzeum Żydowskiego właśnie w Pradze. 

Wśród najważniejszych do odwiedzenia miejsc należą:
- Synagogi (Hiszpańska, Maisela, Klausowa, Wysoka, Staronowa, Pinkasowa)
- Cmentarz Żydowski
- Ratusz Żydowski
- Sala Obrzędowa
- Pomnik Franza Kafki.

ZWIEDZANIE JOSEFOVA

Oczywiście najprościej zwiedzić Josefov odwiedzając każdą z atrakcji jakie wypisałam powyżej. Obejrzenie zresztą ich z zewnątrz jest stosunkowo proste i nie wymaga nakładu środków finansowych. Aby jednak pokusić się o zajrzenie do środka i zwiedzić również ich wnętrza to już niestety trzeba zakupić bilet wstępu, który tani nie jest. Dodatkowo jest tu również mały haczyk, bilet wstępu jest w zasadzie jeden na wszystko wspólny, a nie na każdą atrakcję oddzielny, gdyż jest to bilet do muzeum, a oddziały Muzeum Żydowskiego są rozlokowane w synagogach. Dlatego jeżeli nie jesteście przekonani, że chcecie obejrzeć wszystko lub nie jesteście pewni, że te wnętrza są warte swojej ceny, to nie namawiam. Tym bardziej, że sama się jeszcze nie skusiłam, choć muszę przyznać, że przy kolejnej nadarzającej się okazji zaryzykuję, chyba głównie dla cmentarza i Synagogi Hiszpańskiej. 

SYNAGOGI

Najcenniejsze pod względem historycznym, kulturalnym oraz religijnym są oczywiście synagogi. Na terenie Josefova jest ich sześć, jednak nie są to wszystkie synagogi jakie można zwiedzić w Pradze. Odwiedzając synagogi należy pamiętać o właściwym ubiorze (obowiązkowo należy mieć długie spodnie, bluzki lub chusty zakrywające ramiona i dekolt), a także o tym, że są one zamknięte w soboty i żydowskie święta. Poza tym, zgodnie z obyczajem żydowskim mężczyźni w synagodze muszą mieć obowiązkowo założone jarmułki (takie malutkie płaskie czapeczki zakrywające czubek głowy). Nie ma jednak z tym większego problemu, gdyż przy wejściu do świątyni można takowe otrzymać od obsługi. 

SYNAGOGA JUBILEUSZOWA (Jubilejní synagoga lub Jeruzalémská synagoga)

Jeżeli niekoniecznie lubicie tego rodzaju tematykę, a mimo wszystko chcielibyście odwiedzić jakieś jedno miejsce związane z kulturą żydowską, to dość przewrotnie polecam zwłaszcza Synagogę Jubileuszową. Przewrotnie, gdyż nie jest ona położona w samym Josefovie, a nieco dalej, przy ulicy Jerozolimskiej w Nowym Mieście. Jest to jedna z piękniejszych synagog jakie widziałam, która zachwycić może nie tylko architekturą, ale również swoim bardzo interesującym wnętrzem. Co ważne, akurat tą synagogę można zwiedzać indywidualnie na pojedynczym bilecie (bez potrzeby kupowania biletu wstępu do wszystkich synagog). 

Synagoga Jubileuszowa została zbudowana w 1906 roku, jako kontrreakcja na zburzenie trzech synagog w Josefovie. Do dziś jest w pełni czynna i poza tym, że została w 2008 roku udostępniona zwiedzającym, to odbywają się w niej regularnie nabożeństwa wspólnoty ortodoksyjnej (z kilkuletnią przerwą w czasie II Wojny Światowej). 

Jej projektantem był Wilhelm Stiassny. Styl jaki ją charakteryzuje jest przepiękną mieszanką wielu kultur. Dostrzec w niej możemy zarówno wpływy mauretańskie jak i islamskie, wszystkie razem poprzetykane ciekawymi elementami przedwojennej, wiedeńskiej secesji, widocznymi zwłaszcza we wnętrzu. To obok czego trudno przejść obojętnie to oczywiście jej niesamowita, wydawać by się mogło dość abstrakcyjna kolorystyka oraz ogromne łuki w kształcie podkowy (zwane łukami Maurów) - znane z architektury muzułmańskiej. Przepiękną fasadę zdobi rozeta z ogromną złotą Gwiazdą Dawida oraz napisem: „To jest brama Pana, przez którą wchodzą sprawiedliwi”. U samego szczytu, jak przystało na synagogę, jest oczywiście płyta z Dziesięcioma Przykazaniami i dwie - co prawda nie widać tego zbyt dobrze z poziomu chodnika, ale - dość wysokie wieżyczki.
Wnętrze tej synagogi to klasa sama w sobie. Rozległą przestrzeń oświetloną pięknymi żyrandolami dzielą łuki mauretańskie, tworząc galerię dla kobiet. To co zachwyca i sprawia magiczne wrażenie to oczywiście kolorowe, ogromne witraże w oknach, które wraz ze zdobieniami galerii, naw oraz sufitów tworzą niesamowicie kolorowy i magiczny świat. Centralne miejsce w nawie głównej zajmuje wielkie tabernakulum o nieco antycznej oprawie, nad którym góruje tablica z Dziesięcioma Przykazaniami. Nad głównym wejściem galerię wypełniają potężne organy. Wprawne oko dostrzeże w tej budowli wiele symboli, napisów oraz odwołań do Starego Testamentu.

  

 

 

Mnie osobiście wnętrza tej synagogi ogromnie zachwyciły i nie żałowałam wydanych na nią pieniędzy. Koszt aktualny na rok 2019 to 100 KC i można uznać, że jak na czeskie atrakcje turystyczne to kwota ta jest dość rozsądna. 

SYNAGOGA HISZPAŃSKA (Španělská synagoga)

Kolejną bardzo urokliwą synagogą jeśli chodzi o architekturę jest bez wątpienia Synagoga Hiszpańska. Zlokalizowana jest ona w cichym i spokojnym miejscu przy ulicy Dušní w bezpośrednim sąsiedztwie parku. Zbudowano ją w stylu hiszpańsko-mauretańskim w 1868 roku na miejscu Starej Synagogi, co czyni ją najmłodszą synagogą zlokalizowaną w obrębie Josefova. Jej projektantami byli Vojtěch Ignác Ullmann oraz Josef Niklas, którzy swój projekt wzorowali na Synagodze Tempelgasse w Wiedniu. 

Co prawda nie widać tego na załączonych zdjęciach, gdyż nie wchodziłam do jej środka, ale w jej oknach znajdują się barwne witraże, a wnętrze, jak przystało na styl mauretański przepełnione jest fantastycznymi zdobieniami. Ponieważ jej architektura nawiązuje do arabskiej historii Hiszpanii to w jej fasadzie nie mogło zabraknąć podkowiastych łuków oraz wieżyczek. Zresztą cała jej bryła wyraźnie nawiązuje do budownictwa islamskiego. W centralnym miejscu, w łukowym tympanonie umieszczono tablicę z Dziesięcioma Przykazaniami. 

Poza nabożeństwami, które odprawiane są w synagodze regularnie, budynek tej świątyni wykorzystano na potrzeby Muzeum Żydowskiego, które swoje ekspozycje poświęciło historii czeskich i morawskich Żydów aż do końca II Wojny Światowej. 

Pomiędzy Synagogą Hiszpańską, a pobliskim kościołem Świętego Ducha znajduje się pomnik niemieckojęzycznego pisarza żydowskiego pochodzenia Franza Kafki, który mieszkał przy tej ulicy. 

 

 

SYNAGOGA MAISELA (Maiselova synagoga)

Synagoga Maisela została zbudowana w okresie złotego wieku getta, czyli w latach 1590-1592 przez ówczesnego "biznesmena" i społecznika żydowskiego Mordechaja Maisela. Przez ponad sto lat była to największa i najbardziej imponująca budowla całego Josefova. Jednak to co przetrwało do dnia dzisiejszego to budynek, który wielokrotnie był przebudowywany (m.in. po zniszczeniach jakich doznał podczas Wielkiego Pożaru) i jego obecna bryła jest efektem modernizacji dokonanych w latach 1893-1905 zgodnie z projektem profesora Alfreda Grotte. II Wojnę Światową budynek przetrwał właściwie nienaruszony, gdyż stał się magazynem dla srebrnej judaiki zrabowanej przez hitlerowców podczas okupacji w różnych krajach Europy. Przez kilkadziesiąt lat synagoga była niedostępna z uwagi na jej zły stan techniczny. Po remoncie, w roku 1996 została ponownie otwarta dla zwiedzających. 

Styl jaki aktualnie charakteryzuje Synagogę Maisela to pseudogotyk, stąd też w głównej fasadzie budowli liczne sterczyny i smukłe wieżyczki. Dzięki zastosowaniu dwóch kolorów w elewacji, podkreślono i zaakcentowano jej zdobienia, na powrót upodabniając ją do wyglądu jaki miała na przełomie XIX i XX wieku. 

We wnętrzu mieści się oddział Muzeum Żydowskiego z ekspozycją poświęconą historii morawskich i czeskich Żydów od początków ich osadnictwa do XVIII wieku. 

 

 

SYNAGOGA STARONOWA (Staronova synagoga)

Jeżeli chodzi o Synagogę Staronową to jest to przykład budowli niepozornej, acz urokliwej. To najstarsza działająca synagoga w Europie, która od ponad 700 lat jest głównym domem modlitwy dla społeczności żydowskiej w Pradze. Jednocześnie jest to też najstarsza zachowana średniowieczna synagoga o konstrukcji dwunawowej. Zbudowano ją w 1270 roku w stylu wczesnogotyckim przy dzisiejszej  ulicy Červenej 2. Przy jej wznoszeniu wykorzystano kamienie ze świątyni Salomona w Jerozolimie, które zgodnie z legendą na budowę przyniosły anioły. Początkowo była nazywana Synagogą Nową lub Wielką, jednak gdy w Josefovie powstały nowe synagogi zaczęto o niej mówić "staronowa". 

Wyróżniającą się cechą budowli są niewielkie okna, które sprawiają, że synagoga wygląda raczej jak spichlerz aniżeli świątynia. Ciekawostką architektoniczną jest również to, że do budynku prowadzi dziewięć stopni w dół. 

Z synagogą Staronową jest związana legenda o Golemie. Opowiada ona o stworzeniu przez rabina Jehudę Löw ben Bezalela istoty z błota, która miała chronić Żydów dopóki nie stała się ona zbyt potężna i niezdatna do kontroli. Zgodnie z legendą rabin Jehuda Löw ben Bezalela usunął z Golema magiczną siłę zamykając go na strychu synagogi Staronowej. W obawie o jego przypadkowe wypuszczenie poddasze pozostaje zamknięte aż do dzisiaj. Dla pewności usunięto nawet najniższą część schodów prowadzącą do tego pomieszczenia. Żydzi wierzą również, że to właśnie strach przed Golemem oraz anioły, które chroniły synagogę ustrzegły ją przed zniszczeniem podczas wojny przez hitlerowców. 

 

SYNAGOGA PINKASA (Pinkasova synagoga)

Synagogę Pinkasa zbudowano pod koniec XV wieku, jest więc jedną z najstarszych budowli w całej Pradze. Charakteryzuje ją gotyckie sklepienie oraz mykwa - rytualna łaźnia odkryta podczas jednej z przebudów. Dzisiaj znana jest przede wszystkim z tego, że w latach 50-tych XX wieku stała się miejscem pamięci ofiar Holocaustu. Na ścianach nawy i przedsionka wypisano ręcznie 77 297 nazwisk ofiar nazistów, a w miejscu ołtarza wypisano nazwy obozów koncentracyjnych w jakich Żydzi byli przetrzymywani oraz mordowani. Synagoga mieści również kolekcję 4500 dziecięcych rysunków, które powstały w Terezinie - niemieckim obozie koncentracyjnym na terenie Czech - w latach 1942-1944. Poprzez budynek prowadzi wejście na teren Cmentarza Żydowskiego.

SYNAGOGA KLAUSOWA (Klausova synagoga)

Na terenie który niegdyś zajmowały tzw. Klausy - synagoga, mykwa i szkoła talmudyczna - w latach 1689–1694 przy obecnej ulicy U Starého hřbitova 3a, zbudowano kolejną z josefovskich synagog - synagogę Klausową. Była to największa synagoga całego getta. Przez wiele lat w synagodze modlili się wyłącznie członkowie praskiego Bractwa Pogrzebowego - Chewra Kadisza. Obecnie jest to jeden z oddziałów Muzeum Żydowskiego prezentujący tradycje i obyczaje żydowskie. Poprzez Synagogę Klausową można się dostać na teren Starego Cmentarza Żydowskiego.

SYNAGOGA WYSOKA (Vysoká synagoga)

Pierwszy budynek Synagogi Wysokiej zbudowano w 1568 roku w stylu renesansowym przy ulicy Červenéj. Na skutek jednak Wielkiego Pożaru jaki miał miejsce w 1689 roku synagoga uległa całkowitemu spaleniu. Zrekonstruowano ją jednak, a dzięki kilku przebudowom przywrócono jej oryginalny wygląd. Dzisiaj znajduje się w niej oddział Muzeum Żydowskiego prezentujący synagogalne tekstylia, a od czasu do czasu sprawowane są nabożeństwa.

SALA OBRZĘDOWA (Obřadní síň)

Salę Obrzędową zbudowano w latach 1911–1912 dla potrzeb Żydowskiego Stowarzyszenia Pogrzebowego - Chewra Kadisza tuż obok Starego Cmentarza Żydowskiego i Synagogi Klausowej. Budynek powstały pod kierunkiem architektów J. Gerstla i A. Gabriela reprezentuje styl neoromański. Znajdowały się w niej sala ceremonialna oraz kostnica, w których przygotowywano ciała zmarłych Żydów do pochówku. Swoje pierwotne przeznaczenie pełnił jednak stosunkowo krótko, gdyż zaledwie do wybuchu Pierwszej Wojny Światowej. Aktualnie jest to część Muzeum Żydowskiego.

RATUSZ ŻYDOWSKI (Židovská radnice)

Na rogu ulic Maiselovej i Červenéj znajduje się piękny, rokokowy budynek, który od początku swojego istnienia pełni rolę Ratusza Żydowskiego. Budowla, którą obecnie można podziwiać została wzniesiona w 1765 roku według projektu Josefa Schlesingera, jednak pierwszy budynek Ratusza został zaprojektowany przez Pankratiusa Rodera na zlecenie burmistrza Mordechaja Maisla już w 1586 roku. Budynek spłonął jednak doszczętnie w 1754 roku. Ratusz dzisiaj jest siedzibą naczelnego Rabina Pragi, mieści żydowską bibliotekę, wydawnictwo, koszerną restaurację oraz jest miejscem gdzie odbywają się wydarzenia towarzyskie i kulturalne praskiej społeczności żydowskiej. Budynek jest niedostępny dla zwiedzających. Od wschodniej strony sąsiaduje z Synagogą Wysoką. 

Bryłę budowli wyróżnia biało-różowa elewacja oraz drewniana wieża zegarowa z oryginalnym zegarem z cyframi hebrajskimi, którego wskazówki poruszają się przeciwnie do ruchu wskazówek tradycyjnego zegara. Nad głównym wejściem (na zdjęciu) widnieje herb praskiej gminy żydowskiej: gwiazda Dawida z charakterystycznym, żydowskim kapeluszem.

STARY CMENTARZ ŻYDOWSKI (Starý židovský hřbitov)

Stary Cmentarz Żydowski jest najstarszym zachowanym kirkutem w Europie. Najstarsza macewa pochodzi z 1439 roku. Obecnie znajduje się tu 12000 macew i 80000 grobów ułożonych w aż 12 warstwach. Ilość ta jest tak duża, gdyż religia nie pozwala Żydom na usuwanie grobów przodków. Ostatni pochówek odbył się na tym cmentarzu w 1787 roku. Dostęp do cmentarza jest możliwy poprzez Synagogę Klausową. Magazyn podróżniczy National Geographic zalicza go do dziesięciu najciekawszych cmentarzy na świecie. 

Wśród najznamienitszych Żydów jacy na nim spoczywają są: Mordechaj Maisel,  Jehuda Löw ben Bekalel (zwany Wielkim Rabinem Löw). 

POMNIK FRANZA KAFKI (Pomník Franze Kafky)

Franz Kafka to jeden z najbardziej znanych i cenionych pisarzy żydowskiego pochodzenia. Był niemieckojęzycznym Czechem i niemal całe swoje życie zarówno mieszkał jak i pracował w dzielnicy Josefov w Pradze. Niestety nie doczekał sukcesu jaki osiągnęły jego powieści, gdyż zmarł przedwcześnie na gruźlicę w wieku zaledwie 40 lat. Największe dzieła, które napisał, a więc "Proces", "Zamek" i "Ameryka" nigdy nie zostały przez niego ukończone, a wydania doczekały się dopiero po jego śmierci. Model sytuacji jaki stworzył i wykorzystał w swoich powieściach, którego istotą jest konflikt zniewolonej przez nadrzędną i anonimową instancję jednostki doczekał się nawet specjalnego określenia, które nazwę wzięło od jego nazwiska, mowa o sytuacji kafkowskiej.
Surrealistyczny pomnik Kafki, którego autorem jest Jaroslav Rón stoi na ulicy Vězeňská, w miejscu, gdzie był dom Kafki. Jego lokalizacja i ustawienie jest również bardzo ciekawe, gdyż znajduje się on pomiędzy synagogą, kościołem katolickim i kościołem prawosławnym.

CENY i DOSTĘPNOŚĆ

Tak jak już pisałam wcześniej, wstęp na obszar samej dzielnicy Josefov jest w pełni bezpłatny, podobnie jak możliwość oglądania miejsc związanych z kulturą żydowską. Natomiast jeżeli chodzi o wnętrza, to te już są płatne. Atrakcje te można jednak zwiedzać też w różny sposób, dostosowany zarówno do objętości portfela jak i własnych potrzeb. Dostępne są bowiem różne bilety wstępów. Szczegóły poniżej (aktualne na rok 2019): 

1. Synagoga Jubileuszowa

Cena: 100 KC

2. Cztery lub pięć synagog + Sala Ceremonialna + cmentarz + galeria.

a) Synagoga Maisela / Synagoga Pinkasowa / Stary Cmentarz Żydowski / Synagoga Klausa / Sala Ceremonialna / Synagoga Hiszpańska (zamknięta z powodu remontu do ostatniego kwartału 2020 r.) + Galeria Roberta Guttmanna

Cena: 350 KC

lub

b) Synagoga Maisela / Synagoga Pinkasowa / Stary Cmentarz Żydowski / Synagoga Klausa / Sala Ceremonialna / Synagoga Hiszpańska (zamknięta z powodu remontu do ostatniego kwartału 2020 r.) / Synagoga Staronowa + Galeria Roberta Guttmanna

Cena: 500 KC

3. Synagoga Staronowa

Cena: 200 KC

Co bardzo ważne, wszystkie powyższe bilety ważne są przez okres 7 dni. Warto o tym pamiętać, gdyż umożliwia to rozłożenie zwiedzania w czasie i daje możliwość powrotu w miejsca których nie zdążyło się zobaczyć. Wyszczególnione powyżej miejsca są otwarte codziennie, oprócz sobót i świąt żydowskich w godzinach lato: 9:00-18:00, zima: 9:00-16:30. Jak widać koszt biletów wstępów jest dość wysoki. Niemniej, jeżeli ktoś zamierza faktycznie obejrzeć wszystko to myślę, że warto.
Ja jednak żałowałam, że nie ma możliwości na przykład, aby zakupić bilet wstępu jedynie na Cmentarz lub do Synagogi Hiszpańskiej.

OCENA KOŃCOWA 8,0 pkt