Lapidarium w Sławnie - pozostałości po nieistniejących cmentarzach w mieście

Sławno to niewielkie miasto w województwie zachodniopomorskim. Nie jest ono może najpopularniejszym miejscem wycieczek, nie jest też szczególnie znane w regionie, niemniej posiada dość ciekawą, wartą przypomnienia historię. Tak naprawdę jest to przykład burzliwych dziejów jakie obserwowano w wielu innych miastach i miejscowościach tzw. terenów odzyskanych. Sławno nie jest tu niestety wyjątkiem. Pokazuje jak skomplikowane i trudne było życie zwykłych mieszkańców w zmieniającej się sytuacji politycznej, społecznej i kulturalnej, która na tych terenach związana była oczywiście z wybuchem i zakończeniem II Wojny Światowej, a w efekcie zmianą ówczesnych granic Polski i Niemiec. 

ŻYDZI W SŁAWNIE

Żydzi w Sławnie osiedlili się pod koniec XVIII wieku. Tworzyli niewielką, acz dobrze zorganizowaną społeczność. Pierwszą swoją synagogę wnieśli prawdopodobnie w 1840 roku przy obecnej ulicy Rapackiego, lecz już w 1846 strawił ją pożar. Niedługo potem jednak udało się zbudować kolejną, która przetrwała do wybuchu II Wojny Światowej. Pierwszych poważnych zniszczeń dokonano podczas Nocy Kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 roku. Do roku 1942 niemal wszyscy Żydzi zostali wypędzeni ze Sławna i wywiezieni do obozów śmierci na wschodzie. Pod koniec wojny w budynku synagogi przetrzymywani byli jeńcy sowieccy. Ostatecznie synagogę spalono po wkroczeniu wojsk Armii Czerwonej 7 marca 1945 roku. Do dziś nie pozostał po niej żaden ślad. 

Gmina żydowska założyła niewielki cmentarz już w połowie XIX wieku. Znajdował się on przy dzisiejszych ulicach Mieszka I i Gdańskiej. Miał powierzchnię 0,4 ha i był otoczony murem. Zlikwidowano go, a właściwie zdewastowano po wybuchu II Wojny Światowej w 1939 roku. Zniszczone nagrobki wykorzystano jeszcze w latach 60-tych do budowy dróg. Teren po cmentarzu porosła trawa. 

SŁAWNO NIEMIECKIE

Nieopodal cmentarza żydowskiego, pod koniec XIX wieku założono cmentarz komunalny. Początkowo zajmował on teren 46 na 66 metrów. Pierwszego pochówku dokonano na nim w 1884 roku. Kilka lat później wzniesiono niewielką kaplicę cmentarną, a w 1901 roku powiększono go do 1,6 ha. Po II Wojnie Światowej utworzono kolejną kwaterę, trzykrotnie większą od dotychczasowej. 

Na cmentarzu przed 1945 rokiem chowano głównie protestantów, którzy stanowili większość wśród niemieckiej ludności miasta, ale również katolików. Po roku 1945, po włączeniu Pomorza w granice Polski, na terenie nekropolii zaczęto tworzyć cmentarz polski, ostatecznie w 1955 roku całkowicie likwidując jeszcze do tego czasu istniejący cmentarz niemiecki. 

Jeszcze przed wybuchem II Wojny Światowej zarówno Żydzi jak i Niemcy żyli wspólnie tworząc miejską społeczność Sławna. Wojna zniszczyła jednak to co zgodne. Cmentarz żydowski i wszelkie ślady kultury i istnienia Żydów zniszczyli Niemcy, cmentarz niemiecki oraz oznaki potęgi Niemców zniszczyli Rosjanie i Polacy. Oba dziedzictwa historyczne i kulturalne, będące świadectwem życia ludzi, zwykłych mieszkańców miasta bezpowrotnie utracono. 

LAPIDARIUM W SŁAWNIE

 

 

Lapidarium, które stworzono z inicjatywy Fundacji "Dziedzictwo" oraz władz miasta Sławna, utworzono na uporządkowanym fragmencie cmentarza komunalnego, na którym przed II Wojną Światową znajdował się cmentarz gminy żydowskiej, niemal doszczętnie zniszczony przez nazistów. Teren został obsadzony trawą i obsypany żwirkiem. Wszystkie rozbite macewy i fragmenty nagrobków, które udało się odszukać na dotychczas zaniedbanym, zarośniętym placu oczyszczono i wbudowano w jeden zbiór. W przeważającej większości to co udało się odzyskać to pozostałości nekropolii żydowskiej. Wprawne oko dostrzeże jednak również ślady po cmentarzu niemieckim.

  

  

  

 

Wszystkie prace wykonano z poszanowaniem żydowskich zasad, a więc nie naruszono szczątków ani terenu powyżej 7 centymetrów wgłąb powierzchni. Warto podkreślić to, że podczas prac porządkowych nie usuwano oraz w żaden sposób nie porządkowano szczątków, ani nie dokonywano ekshumacji - gdyż jest to niezgodne z prawem żydowskiego grzebania zmarłych i żydowską tradycją pogrzebową. Na całym więc terenie wciąż są pochowani Żydzi, mimo, że na ich mogiłach nie ma już nagrobków.

 

Odsłonięcia sławieńskiego Lapidarium dokonano w ramach Zachodniopomorskich Dni Dziedzictwa, podczas których upamiętniono społeczność żydowską, która niegdyś mieszkała w Sławnie.

Pamiątkowa tablica przypominająca o dawnych mieszkańcach tego miasta znajduje się również na ścianie kaplicy cmentarnej. Głosi ona: "Pamięci Gminy Żydowskiej mieszkającej w okolicach Sławna od 1812 roku. / W 1938 roku naziści spalili wszystkie synagogi i zniszczyli nagrobki. Do 1942 roku / wszyscy Żydzi zostali wypędzeni ze Sławna, większość do obozów śmierci na / wschodzie. Zostały tylko ruiny cmentarza." Została ona odsłonięta w 1999 roku przez delegację członków sekcji amerykańskiej Międzynarodowego Towarzystwa im. Dietricha Bonhoeffera. 

NA ZAKOŃCZENIE

Historia obu zniszczonych w Sławnie cmentarzy, zarówno żydowskiego jak i niemieckiego pokazuje jak bezwzględne i okrutne potrafią być czasy na jakie natrafia kultura i społeczność, która akurat do nich nie przystaje. Mieszkańcy miasta, których groby znajdowały się na obu nekropoliach byli zwykłymi ludźmi. Dla społeczeństw, które następowały później - które wyrastały w zmienionej sytuacji politycznej - stały się też symbolem tego co znienawidzone, symbolem tego co chciano usunąć, zniszczyć i o czym próbowano zapomnieć. Lapidarium takie jak to w Sławnie udowadnia, że nawet o doszczętnie zlikwidowanych miejscach, takich jak sławieńskie cmentarze można i trzeba pamiętać i że to co jest żywe w pamięci ludzi nie zniknie całkowicie z kart historii.