Praga - stolica architektury kubistycznej

Kubizm w architekturze? Takie rzeczy tylko w Pradze. 

O tym, że Czesi są ciekawym narodem przekonywać nikogo nie trzeba, o tym, że Czechy są interesującym turystycznie krajem zapewne również nie. Dlatego pewnie mało kogo zadziwi fakt, że Praga nie dość, że się podoba, to naprawdę może być doskonałym wyborem na krótsze i dłuższe urlopy dla każdego. 

Mnie jednak w tej stolicy naszych południowych sąsiadów urzekło nie tylko to, po co każdy do Pragi jedzie - Wyszehrad, Hradczany, Most Karola. Choć oczywiście niesamowite i piękne oraz jak najbardziej godne uwagi, to jednak mnie osobiście zaciekawiło coś nieco innego: kubizm w architekturze, którym Praga jest fantastycznie wypełniona. 

KUBIZM

Na temat samego kubizmu można by zapewne napisać wiele. Jednak większość tego co bym tu przytoczyła to albo będą to definicje słownikowe, albo encyklopedyczne sformułowania. Aby zrozumieć czym tak naprawdę jest kubizm dla Czechów trzeba tego kubizmu doświadczyć. Pewnie większość z Was słyszała kiedyś o Pablo Picasso i jego słynnych geometrycznie uproszczonych, futurystycznych obrazach. To właśnie malarski przykład kubizmu, który zrywał z perspektywą, naturalnymi kształtami i zamieniał wszystko co opisywał na proste figury. 

KUBIZM W ARCHITEKTURZE

Niemal te same zasady co w innych dziedzinach sztuki zaczęto stosować również w przypadku projektowania i budowania oraz tworzenia elementów użytkowych. Jeżeli chodzi o zastosowanie kubizmu w architekturze, to trzeba przyznać, że Czesi, a wcześniej Czechosłowacy stali się w tym prawdziwymi mistrzami. Zresztą nie bez racji na ten styl mówi się "styl praski". Jego głównymi przedstawicielami byli Pavel Janák, Josef Gočár, Josef Chochol i Vlastislav Hofman. W zasadzie tylko oni w pełni wykorzystali ten awangardowy styl w projektowaniu i budowaniu nie tylko domów, ale również budynków użyteczności publicznej, małej architektury, a nawet wyposażenia, mebli i innych drobnych sprzętów. Modernizm - który już był znany i dość szeroko rozpropagowany uzupełnili o elementy, które urozmaicały przede wszystkim fasady, tworząc geometryczne i interesujące budowle, same w sobie stanowiące dzieło sztuki. Najbardziej charakterystyczne, diamentowe fasety i wykorzystywanie w kształtowaniu bryły budowli kątów innych niż proste oraz wielobocznych figur - to wyróżniało kubizm na tle całej architektury modernistycznej. Fasady są podkreślone krawędziami, a powierzchnie pełne dynamizmu, gdyż nie ma tu jednej zamkniętej przestrzeni, jest za to wiele przenikających się, połączonych ze sobą na różnych poziomach płaszczyzn.
Formy budynków były krystaliczne i czyste, z ostrymi krawędziami, bez zbędnego wydziwiania i nienaturalnych podziałów. Widać to szczególnie dobrze we wnętrzach, które ciekawe i intrygujące, miały przede wszystkim się podobać, a nieco mniej być funkcjonalne. Wyróżniają się one niczym niezaburzonymi otwartymi przestrzeniami, dużymi oknami, gęsto usiatkowanymi szprosami, wysokimi kondygnacjami, symetrią. Próżno tu szukać filarów, słupów czy sklepień. Konstrukcje są proste, a może raczej wykonane z prostych elementów, acz wyszukane. Majstersztykami są tu niesamowicie wijące się klatki schodowe, najczęściej z kutymi balustradami i duszą, która to właśnie sprawia, że klimat tego typu budowli jest niesamowity. Wzornictwo tego stylu wykorzystuje geometrię, proste i powtarzalne wzory. Na rzecz jednak formy, rezygnuje nieco z wygody. 

DOM CZARNEJ MADONNY (Dům u Černé Matky Boží, Celetná 569/34 i Ovocný trh 569/19)

Perłą w koronie praskiego kubizmu jaką możemy oglądać w tym pięknym mieście jest bezapelacyjnie Dům u Černé Matky Boží, czyli Dom Czarnej Matki Bożej (Czarnej Madonny). Swoją nazwę dom zawdzięcza barokowej, czarnej figurze Matki Boskiej z Dzieciątkiem, ubranej w złote wdzianko, która została wkomponowana w jedno z naroży budynku. Posążek, jakże podobny do naszych przydrożnych kapliczek, zaburza symetrię budynku, jednak jest pięknym ukłonem w stronę historii. Jest to bowiem oryginalna figurka, która znajdowała się w fasadzie pierwszego domu, będącego wcześniej w tej lokalizacji.
Dom Czarnej Madonny to w zasadzie pierwszy kubistyczny dom na świecie. Został zbudowany w latach 1911-1912 na rogu ulic Celetnej i Targu Owocowego (Celetná i  Ovocný trh), na miejscu pierwotnego barokowego domu mieszczańskiego rycerzy z Granowa. Zaprojektował go jeden z najbardziej znanych architektów czeskich Josef Gočár. Spośród otaczającej go zabudowy wyróżnia go geometria, bryła, fasada, kolorystyka - generalnie wszystko. Jest on monumentalny, a jednak ma w sobie pewną delikatność. Dzięki wykorzystaniu elementów architektury barokowej w kubistycznej formie, budynek doskonale harmonizuje z pozostałą zabudową tego terenu - co zresztą było wymogiem jaki postawiło Josefowi Gočárowi miasto - miał wtopić się w historyczną lokalizację. Choćby właśnie z tego powodu zdecydowano się na dach z lukarnami oraz klasyczne okna i pilastry na trzeciej kondygnacji, którym bliżej do secesji lub baroku, aniżeli czystego kubizmu. Stosując zbrojony beton do zbudowania żelbetowego szkieletu uzyskano obszerne przestrzenie wewnątrz budynku bez potrzeby podpierania sufitu ścianami lub słupami.

Josef Gočár zaprojektował swoje dzieło na zlecenie bogatego kupca Františka Josefa Herbsta. Od samego początku budynek miał łączyć funkcje domu handlowego i mieszkań. Sklepy Herbsta zajmowały parter i drugie piętro, a na pierwszym ulokowano kawiarnię w kubistycznym stylu: Grand Café Orient. Co prawda w późniejszym okresie powierzchnie handlowe zamieniono na biura, niemniej przez dziesięciolecia istnienia Czarnej Madonny, kubistyczny charakter całego domu się nie zmienił. W 1993 roku ten jeden z najważniejszych zabytków czeskiej architektury przeszedł gruntowną przebudowę według projektu Karela Pragera, podczas której przywrócono go do pierwotnego stanu, usuwając stare warstwy farb i kończąc część szklanego dachu zgodnie z pierwotnym projektem Gočára. Dzisiaj w przestrzeniach tego imponującego domu działa sklep z pamiątkami kubistycznymi oraz Muzeum Kubizmu Galerii Narodowej w Pradze z wystawą przedstawiającą dzieje i dokonania czeskiego kubizmu. Od 2010 roku Dom Czarnej Madonny widnieje w spisie Narodowych Zabytków Kultury Republiki Czeskiej.

Jeżeli zaś chodzi o kawiarnię Grand Café Orient, to od 2005 roku działa ona ponownie w swoim pierwotnym miejscu. Według mnie jest to obowiązkowy punkt programu dla zwiedzających Pragę, który polecam każdemu. Nie dość, że można nacieszyć oczy wnętrzami - zaprojektowanymi również przez Josefa Gočára i będącymi jedynymi zachowanymi kubistycznymi wnętrzami na świecie - to jeszcze można naprawdę bardzo dobrze zjeść. Rozsiadając się na przestronnych kanapach nie trudno doznać uczucia luksusu i przedwojennego blichtru, które to wrażenie potęgują repliki mebli oraz żyrandole będące namacalnym przykładem bogatych form kubizmu obecnego w sztuce użytkowej w Czechach.

 

 

DOMY POD WYSZEHRADEM (Trojdům, Rašínovo nábřeží 6–10)

Tak naprawdę domy jakie podziwiać można u stóp Wyszehradu, nad Wełtawą, nieopodal Tunelu Wyszehradzkiego, na skarpie Rašín to tak zwany Trojdům, czyli budowla składająca się z trzech budynków, z których dwa są bliźniacze, a trzeci je łączy (lub jak kto woli rozdziela) i jest zlokalizowany pośrodku nich. Kompleks ten, budowany w latach 1912-13, zaprojektował kolejny znany, wielki czeski architekt Josef Chochol dla aktorki Marie Rosůlkovej oraz jej brata Jana. 

Środkowy dom jest nieco wyższy niż boczne, które do niego przylegają z obu stron. Został on również wykończony w innej, szarej kolorystyce aby podkreślić jego pewnego rodzaju odrębność. Wrażenie nieco socjalistycznego ducha przydaje mu płaskorzeźba ze scenami z mitologii staroczeskiej, znajdująca się w tympanonie frontonu, a monumentalizmu dodaje wystający poza lico ściany ryzalit. Domy boczne natomiast wyróżniają się masywnymi, wielokątnymi wykuszami w mansardowych dachach. Całość uzupełnia stylowe ogrodzenie po obu stronach tych łososiowych budowli. Nie trudno zwrócić uwagę również na ciekawe okna. Sześciokątne w górnych częściach ścian szczytowych lub długie i wąskie, wypełnione skomplikowanym układem geometrycznym szprosów w ryzalicie nad bocznymi wejściami. To bez wątpienia piękny i naprawdę wart zobaczenia budynek, który zresztą bardzo malowniczo jest położony. Rozciąga się stąd wspaniały widok na praskie mosty oraz Tunel Wyszehradzki, który jest też nie tylko architektonicznym, ale również budowlanym majstersztykiem. 

 

 

WILLA KOVAROVICA (Kovařovicova vila, Libušina 3)

Gdybym miała wybierać, to według mnie najbardziej kompletną budowlą kubistyczną w Pradze jest Kovařovicova vila. Ten trzypiętrowy dom na skarpie Rašín - nieopodal zresztą Trojdůmu, zbudowany w latach 1912-1913 dla przedsiębiorcy budowlanego Bedřicha Kovařoviča, również zaprojektował Josef Chochol. Tym razem jednak nie ograniczył się on jedynie do samej willi, ale zaprojektował również jej werandę, ogrodzenie, ogród, a nawet małą architekturę - słowem całą posesję właściciela.
Główna fasada willi wychodzi na ulicę Libušina, a tył, który miał być reprezentatywny, na przylegający doń pięciokątny, stylizowany ogród o nieregularnym kształcie. Elewację ogrodową wyróżnia sześciokątny ryzalit ciągnący się od podnóża, aż do pierwszego piętra, który wieńczony jest przez górny taras. Wraz z przystrzyżonym żywopłotem i alejkami wszystko razem robi niesamowite wrażenie. Formy geometryczne się przenikają, diamentowe fasetowania ścian w słoneczny dzień są doskonale widoczne, a szprosy w oknach i szklonych drzwiach zachwycają bogactwem wzorów.
Na nieszczęście wszystkich miłośników kubizmu, w 1944 roku gruntownie przebudowano wnętrze willi usuwając wszystkie kubistyczne elementy za wyjątkiem poręczy przy wejściu. W latach 1960–1995 budynek pełnił funkcję przedszkola, po czym został gruntownie przebudowany, zrewitalizowano również ogród. Przywrócono jego oryginalne elementy, nawiązujące do kubistycznego charakteru budynku i obecnie jest on w rękach prywatnych i niestety nie jest udostępniony do zwiedzania. Od 1958 roku budynek, a od 1964 roku ogród są wpisane na listę nieruchomych zabytków kultury w Czechach. 

 

KAMIENICA NA NEKLANOVEJ (Kubistický dům v Neklanově ulici, Neklanova 30)

Kamienica Františka Hodka z 1913 roku - również projektu Josefa Chochola - to jeden z ciekawszych przykładów wykorzystania kubizmu w praktyce architektonicznej. Ta narożna, pięciokondygnacyjna budowla, stojąca u podnóża Wyszehradu, przy ulicy Přemyslovej i Neklanovej bardzo stromo biegnącej ku górze, swoją bryłę ma de facto wymuszoną warunkami miejscowymi w jakich się znalazła. I może dobrze, bo właśnie dzięki tym trudnościom jakim musiała sprostać, jej kształty są tak ciekawe i niespotykane. Uwagę przykuwa swoimi ukształtowanymi na wzór diamentów gzymsami i nadprożami, oknami o intrygującym kształcie, ostrym narożnikiem podkreślonym ośmiokątną kolumną podtrzymującą balkony oraz odwagą w projektowaniu bryły całej budowli. Nawet takie drobne detale jak drzwi i klamki zaprojektowano zgodnie z zasadami kubistycznego designu. Dzięki temu wszystkiemu cały budynek sprawia wrażenie bardzo delikatnego, smukłego i lekkiego.
Od 1964 roku Kamienica Františka Hodka znajduje się na liście Narodowych Zabytków Kultury Republiki Czeskiej. 

 

  

DOM DIAMENT (Dům Diamant, Lazarská 82/1)

Dům Diamant to kolejny z ciekawych przykładów architektury kubistycznej jaki można znaleźć w samym centrum Pragi. Ulokowany jest na rogu Spálenej i Lazarskiej, a powstał w latach 1912-1913. Autorstwo tego projektu przypisuje się architektowi Emilowi Králíčkowi, choć tak naprawdę nie jest to w 100% pewne, gdyż akurat ten architekt bardzo rzadko podpisywał projekty, które wychodziły spod jego ręki. Nazwa tego budynku została zaczerpnięta od elementów jakie zostały wykorzystane do ukształtowania fasady, a więc diamentowych faset. Ten dom to tak naprawdę mieszanka modernizmu oraz secesji, poprzetykana właśnie kubistycznym stylem. Nie sposób nie zauważyć kamiennych, masywnych, kanciastych posągów zdobiących elewację, które są charakterystyczne dla projektów Králíčka. 

 

 

DOMY ŠUPICHA (Šupichovy domy)

Kolejny warty odnotowania budynek Pragi, ulokowany na rogu Placu Wacława oraz ulicy Štěpánskiej, to wybudowane w latach 1913-1917 Domy Šupicha, zwane również Pałacem Rokoko. Co ciekawe, Pałac Rokoko to tak naprawdę zespół trzech budowli, z których jedna jest narożna, a dwie symetryczne przylegają do niej z obu stron. Jest to kolejny kubistyczny klejnot zaprojektowany przez Emila Králíčka, tym razem dla wybitnego praskiego adwokata Josefa Šupicha, który marzył o stworzeniu w stolicy wielofunkcyjnego pałacu łączącego różne cele. W swoim pomyśle wzorował się między innymi na pałacach wiedeńskich.
Narożny szczyt budynku zdobi okrągła, szklana rotunda, poniżej której podziwiać można mnogość geometrycznych ornamentów. Wzrok przyciągają zwłaszcza kamienne, sześcienne głowy, które tworzą pewnego rodzaju gzyms z twarzy. Te konsole to głowy Merkurego. Zresztą cała budowla wygląda jakby była zbudowana z klocków lego. Wszędzie widać kanciaste formy i proste krawędzie, z których utworzono nawet "owalny" narożnik. Nie trudno odnaleźć w tym budynku podobieństw do Domu Diament. 

 

KUBISTYCZNA LAMPA (Kubistická Lampa)

 

Kubistyczną lampę można odnaleźć na Nowym Mieście w dzielnicy Praga 1 na placu Jungmanna, tuż przy bramie cmentarza za kościołem Matki Bożej Śnieżnej. Zaprojektował ją Emil Králíček w 1913 roku jako część apteki Adama zbudowanej w latach 1911–1913, której główna fasada jest skierowana na plac Wacława. 

Trzon lampy jest wykonany ze sztucznego kamienia i składa się z szeregu nałożonych na siebie ściętych piramid, które są pokryte prostą dekoracją wykonaną z naprzemiennie karbowanych i gładkich trójkątów. Sama metalowo-szklana latarnia ma również geometryczny, kubistyczny, nawiązujący do trzonu kształt. To ciekawy i jedyny w swoim rodzaju element, bardziej przypominający rzeźbę, aniżeli pełniący rolę zwyczajnej latarni. Jest dowodem na to, że kubizm potrafiono wykorzystać i świadomie używano przy budowaniu i kreowaniu zarówno architektury jak i przedmiotów użytkowych. 

PAŁAC ADRIA (Palác Adria, Jungmannova 36/31, Narodni 36/40)

Przykładem nieco zmodyfikowanego stylu narodowego w Pradze - rondokubizmu - jest Pałac Adria. Ten bardzo ważny zabytek czeskiej architektury znajduje się na rogu placu Jungmanna i  ulicy Národni. Budynek został zaprojektowany przez Josefa Zasche we współpracy z Pavlem Janákiem i zbudowany w latach 1923 - 1924 dla włoskiego ubezpieczyciela Riunione Adriatica di Sicurtà. Natomiast od wielu lat jest on siedzibą Instytutów i Klubów Filmowych oraz teatrów.
Ten sześciopiętrowy pałac charakteryzuje elewacja bogata w neobarokowe formy, które mieszają się z kubistycznymi elementami - walcami i trójkątami tworzącymi geometryczny wystrój fasad oraz pilastrami uzupełnionymi o stylizowane kwiaty. Zresztą ciekawa jest również sama bryła budowli, gdyż na górze wieńczą ją sześcienne wieże. Dwukolorowa - czerwono-biała - tonacja kolorystyczna podkreśla dodatkowo liczne kąty, ostre krawędzie i linie. Budynek uzupełniają bogate dekoracje rzeźbiarskie, z których największą można podziwiać na frontonie, jest to miedziana rzeźba zatytułowana "Żeglarstwo" autorstwa rzeźbiarza Jana Štursy. Alegoryczne postacie nad wejściem na ulicę Jungmannovą oraz w niszach elewacji dolnej kondygnacji stworzył Karel Dvořák.

 

Ciekawostką godną nie tylko wspomnienia, ale przede wszystkim zobaczenia jest to, że przez pałac prowadzi pasaż Adria z ulicy Jungmannova do Národní třída. Na szczególną uwagę w nim zasługują mosiężne drzwi, zdobienia, mozaika na posadzce, kute żyrandole, sufitowe sztukaterie oraz intrygujący zegar. Wnętrze to - bo w zasadzie tak można powiedzieć o tym korytarzu - kryje w sobie takie bogactwo artystycznych doznań, że trudno opisać wszystko co jest tam warte obejrzenia. Polecam każdemu, gdyż wstęp jest nie tylko darmowy i nieograniczony, ale dodatkowo jest tam niemal zupełnie pusto, gdyż miejsce to nie jest zbyt oblegane przez turystów. Dzięki temu bez przeszkód można podziwiać architekturę tego miejsca i cieszyć oko pięknymi detalami.

 

 

 

  

PODSUMOWANIE

Czeski kubizm jest bez wątpienia jedyny w swoim rodzaju, urokliwy i godny uwagi. Architektura tego stylu narodowego, który stał się tu i tylko tu tak powszechny, robi naprawdę niesamowite wrażenie. Polecam każdemu spacer po Pradze szlakiem tych właśnie budowli, gdyż po prostu nigdzie indziej takich nie ma. Wszystko to, co można kubistycznego znaleźć w Czechach, a w stolicy w szczególności, jest bez wątpienia wspaniałą wizytówką miasta, wizytówką o której niekoniecznie czytuje się w przewodnikach, a szkoda, bo to co miasto wyróżnia na tle niemal całego świata powinno być nie tylko promowane, ale szczególnie cenione. Ja byłam, widziałam i polecam. Nie każdemu musi się to podobać, nie każdy musi nad tym wzdychać z zachwytu, ale warto to po prostu zobaczyć. 

OCENA KOŃCOWA 9,25 pkt